"Ανακοινούται από το υπουργείον Προεδρίας της Κυβερνήσεως ότι κατ' εντολήν του υπουργού κ. Κ. Τσάτσου ματαιούται η δευτέρα παράστασις των Ορνίθων του Αριστοφάνους, η οποία επρόκειτο να δοθεί σήμερον εν τω πλαισίω του φεστιβάλ Αθηνών. Το χθές εμφανισθέν ατελέστατα προπαρασκευασμένον έργον αποτέλεσε παραμόρφωσιν του κλασσικού κειμένου, ωρισμέναι δε σκηναί παρουσιάσθηκαν κατά τρόπον προσβάλλοντα το θρησκευτικόν αίσθημα του λαού". Με αυτή την ανακοίνωση την Κυριακή 30 Αυγούστου 1959 ματαιώθηκαν από ραδιοφώνου οι τρεις παραστάσεις των Ορνίθων του Θεάτρου Τέχνης στο Ηρώδειο. Η απαγόρευση έδωσε διαστάσεις σκανδάλου στην παράσταση που σκηνοθέτησε ο Κάρολος Κουν, σε μετάφραση του Βασίλη Ρώτα, μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, σκηνικά και κουστούμια του Γιάννη Τσαρούχη, χορογραφίες της Ραλλούς Μάνου.
Κατά την παρουσίαση του έργου στο Ηρώδειο, μία μικρή κατά τις μαρτυρίες, μερίδα των θεατών διαμαρτυρήθηκε, όταν στη μέση περίπου της παράστασης, ο πρωταγωνιστής Πεισθέτερος κάλεσε τον ιερέα να θυσιάσει στους θεούς έναν τράγο. Ο ιερέας άρχισε τότε να ψέλνει σε τόνο βυζαντινής ψαλμωδίας. Στις έντονες διαμαρτυρίες, μία άλλη μερίδα των θεατών χειροκροτούσε απαντώντας προκλητικά στα γιουχαΐσματα. Το θέμα φάνηκε ότι έκλεισε με τον έξυπνο ελιγμό του ηθοποιού Δ. Χατζημάρκου (Πεισθέτερος)που σταμάτησε τον ιερέα και "πήδησε" στην επόμενη σκηνή.
Η απόφαση του Κ. Τσάτσου - που παρακολούθησε την πρεμιέρα στο Ηρώδειο - για την ματαίωση των υπολοίπων παραστάσεων έδωσε τεράστια δημοσιότητα στο θέμα. Ήταν όμως και η αφορμή για τον γελοιογράφο Φωκίωνα Δημητριάδη να κολλήσει έκτοτε στον Τσάτσο, μία κότα από δίπλα, κάθε φορά που τον γελοιογραφούσε.
Το κατέβασμα της παράστασης από τον υπουργό προεδρίας της παντοδύναμης κυβέρνησης της ΕΡΕ, που είχε προκύψει από τις εκλογές της 1ης Μαίου του 1958 που έφεραν όμως την ΕΔΑ με 25% και 79 έδρες για πρώτη φορά στην αξιωματική αντιπολίτευση , οκτώ μόλις χρόνια από το τέλος του εμφυλίου, ήταν στην ουσία μία προσπάθεια του υπουργού να αποσείσει τις ευθύνες από πάνω του για την "γραμμή" της παράστασης.
Ο φιλοκυβερνητικός Τύπος έγραψε για "απόπειρα κομμουνιστικοποιήσεως του Αριστοφάνους", η Καθημερινή ανέφερε "καλλιτεχνικόν σκάνδαλον εις το Ηρώδειο" ενώ η Βραδυνή διέκρινε μονολεκτικά ότι διεπράχθη "Βεβήλωσις".
Σε αυτό το κλίμα αριστοφανικής παράκρουσης ο Μάνος Χατζιδάκις διαμαρτυρόμενος για την ματαίωση των παραστάσεων έστειλε μία γενναία και αυστηρή επιστολή στην εφημερίδα "Έθνος" αναφέροντας: "Θεωρώ τον εαυτό μου απόλυτα προσβεβλημένο από τον τρόπο που έγινε η ματαίωσις της παραστάσεως.(...) Η όλη υπόθεσις μαζί με την ανεκδιήγητον "ευθιξίαν του θρησκευτικού αισθήματος" μερίδος των θεατών, με θλίβει αφάνταστα. Θεωρώ την παράστασιν αυτήν την πλέον σημαντικήν, ανθρώπων του κύρους και της σημασίας του Κάρολου Κουν, του Γιάννη Τσαρούχη και της Ραλλούς Μάνου, που με την εργασία τους αυτή έδωσαν ένα παρόν μέγιστης σημασίας εις την ιστορίαν του νεωτέρου θεάτρου χωρίς να παραγνωρίσω και τη μουσική μου, που τη θεωρώ την πλέον ώριμον που έχω γράψει μέχρι σήμερα για το θέατρο"
Ο Χατζιδάκις δικαιώθηκε απολύτως. Η παράσταση ανέβηκε ξανά το 1962 με ανανεωμένη σκηνοθεσία από τον Κουν και χορογραφία της Ζουζούς Νικολούδη και γνώρισε τεράστια επιτυχία στο Παρίσι στο θέατρο των Εθνών, όπου και διακρίθηκε. Από τότε οι Όρνιθες πέρασαν στην ιστορία ως μία σπουδαία, ανεπανάληπτη και θρυλική παράσταση. Ταυτόχρονα η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι αποτελεί μία ιδιαίτερη, υπέροχη και κορυφαία στιγμή για την σύγχρονη ελληνική μουσική, που γνώρισε παγκόσμια αναγνώριση. Μία μεγαλειώδης σύμπραξη των κορυφαίων δημιουργών που φώτισαν με το πέρασμά τους αυτόν τον τόπο,σε εποχές πραγματικά δύσκολες, αφήνοντας πίσω τους μία κληρονομιά τόσο βαριά όσο και ενοχλητική για τους νεοέλληνες της "ξεπέτας".
Φέτος, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των εκατό χρόνων από την γέννηση του Κάρολου Κουν το Θέατρο Τέχνης ανέβασε την παράσταση τιμώντας παράλληλα και την μνήμη των μαθητών και διαδόχων του Κουν, Γιώργου Λαζάνη και Μίμη Κουγιουμτζή.
Η φετινή είναι η δεύτερη αναβίωση της παράστασης από τον θάνατο του Κουν. Είχε προηγηθεί το ανέβασμα του 1997 με σκηνοθετική επιμέλεια του Γιώργου Λαζάνη και του Μίμη Κουγιουμτζή. Στον ρόλο του Πεισθέτερου πρωταγωνίστησε τότε ο Θύμιος Καρακατσάνης.
Θυμάμαι την παράσταση του 1997 στην Θεσσαλονίκη πολύ έντονα. Την γλυκύτητα και τρυφερότητα του λόγου του Γιώργου Λαζάνη όταν μας περιέγραφε συγκινημένος στο γιαπί του Θεάτρου Γης, την παράσταση του 1959 στην οποία συμμετείχε ως μέλος του χορού. Τα λάθη και τις παραλήψεις. Την υπερβολή της απαγόρευσης. Εξαίρετη ήταν η απόδοση του ρόλου του Πεισθέτερου από τον "μανιεριστή" του Αριστοφάνη Θύμιο Καρακατσάνη. Ήταν το καλοκαίρι της Θεσσαλονίκης - Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 1997 αλλά και οι μέρες της φωτιάς στο Σέιχ Σου. Το απόγευμα, ήταν λίγο μετά τις 4, της Κυριακής 6ης Ιουλίου, που ξέσπασε η φωτιά έτυχε να συναντηθώ στον "Ντορέ" με τον θίασο. Βγαίνοντας ξέγνοιαστοι και χαμογελαστοί, είδαμε τις φλόγες να ξεπηδούν από το δάσος μαυρίζοντας την ψυχή μας. Οι παραστάσεις στο Θέατρο Δάσους έγιναν όταν είχε σχεδόν σβήσει η φωτιά. Παράσταση δίπλα στα αποκαΐδια και στη μυρωδιά της στάχτης...
Την φετινή παράσταση θα έχω άλλους λόγους να την θυμάμαι αφού την παρακολούθησα με την εξάχρονη κόρη μου, που ενθουσιάστηκε βλέποντας στην σκηνή την παράσταση με τα πολύχρωμα και πολύβουα πουλιά του Γιάννη Τσαρούχη, ακούγοντας ζωντανά το τραγούδι τους που την νανουρίζει, χρόνια τώρα.
Μπορεί η παράσταση να μην προκαλεί πλέον τις αντιδράσεις που προκάλεσε το 1959, αλλά συνδέεται με μία μοναδική σύμπτωση. Τόσο το 1997 όσο και φέτος που ανέβηκαν οι Όρνιθες υπήρξαν έντονες αντιδράσεις για άλλες θεατρικές παραστάσεις αρχαίου δράματος. Το 1997 για τις "Βάκχες" που ανέβασε το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας σε σκηνοθεσία του Ματίας Λάνγκχοφ και φέτος για την "Μήδεια" που ανέβηκε από το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας σε σκηνοθεσία του Ανατόλι Βασίλιεφ. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακούστηκαν διαμαρτυρίες σε παράσταση στην Επίδαυρο φέτος για πρώτη φορά μετά τις Βάκχες του 1997, όταν ο Λάνγκχοφ εμφάνισε τον Διόνυσο - Μηνά Χατζησάββα γυμνό στη σκηνή, σε σκηνικό κρεαταγοράς.
Φαίνεται ότι τα πουλιά του Κάρολου Κουν ηλεκτρίζουν ακόμα την ατμόσφαιρα κάθε φορά που σκάνε μύτη ή ότι ακόμα η κότα του Κωνσταντίνου Τσάτσου έχει στοιχειώσει για τα καλά ερεθίζοντας τους "προστάτες" του αρχαίου θεάτρου, που αισθάνονται να απειλείται η όποια σύμβαση τους με την τέχνη από κάθε λογής καινοτομία και "αιρετική" σκηνοθετική ματιά. Δεν είναι τυχαίο ότι πρωτοστάτησε φέτος στις διαμαρτυρίες στην Επίδαυρο για την Μήδεια, ο γνωστός πρωτοκλασάτος ποινικολόγος των καναλιών, ο οποίος και αποχώρησε επιδεικτικά όπως έκαναν διάφοροι άλλοι οπαδοί του λάιφ στάιλ το 1997, με τις Βάκχες, καταγγέλλοντας τον "αφελληνισμό" της αρχαίας τραγωδίας. Πολύ λυπούνται όλοι αυτοί που δεν μπορούν πλέον να απαγορευτούν οι "βέβηλες" παραστάσεις με απόφαση ενός υπουργού. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι εξαιρετικά αισιόδοξο ότι γίνεται ντόρος για μία θεατρική παράσταση στην εποχή της απόλυτης απογοήτευσης, της παρακμής και της παραιτημένης ελλαδικής κοινωνίας.
Η παράσταση των Ορνίθων αφηγείται την απόφαση των δύο ηλικιωμένων Αθηναίων Πεισθέτερου και Ευελπίδη, να αφήσουν την πόλη, αηδιασμένοι για την παρακμή της, για να ζήσουν αλλού. Αναζητούν τον Τηρέα, τον Έποπα - Τσαλαπετεινό που σύμφωνα με τον μύθο ήταν άνθρωπος και μεταμορφώθηκε σε πουλί. Ύστερα από ένα μεγάλο ταξίδι βρίσκουν τον Έποπα να ζει μακάριος και ευτυχής στην αγκαλιά της ξανθιάς Αηδόνας. Στην εξέλιξη του έργου, με την παρότρυνση του παμπόνηρου Πεισθέτερου, τα πουλιά πείθονται να δημιουργήσουν την δική τους ιδανική πολιτεία την Νεφελοκοκκυγία, κυριαρχώντας στους ανθρώπους αλλά και επιβάλλοντας φόρους στους Θεούς, απαγορεύοντας την τσίκνα από τις θυσίες να φτάνει στους ουρανούς!
Η πόλη κτίζεται και διάφοροι καλοθελητάδες από τον άπληστο κόσμο των ανθρώπων αρχίζουν να επισκέπτονται την νέα πολιτεία. Πρώτος ο Ιερέας, ακολουθούν ο Νομοθέτης, ο Πολεοδόμος - Εργολάβος - Ρυμοτόμος του αέρα, ο Συκοφάντης και ο Χρησμολόγος, αλλά και ο Εθνικός Ποιητής. Όλοι διώχνονται από τα πουλιά και τον Πεισθέτερο με τις κλωτσιές. Αλλά δυστυχώς ούτε η ιδανική πολιτεία δεν θα ξεφύγει. Όταν οι Θεοί στέλνουν τριμελή αντιπροσωπεία στα πουλιά για να κλείσουν συμφωνία με την Νεφελοκοκκυγία βρίσκουν τον Κυρίαρχο Πεισθέτερο να σουβλίζει αμέριμνος δύο πουλιά. "Τι είναι αυτά?" τον ρωτούν. "Αμφισβήτησαν την εξουσία και τιμωρήθηκαν" απαντά ο πανούργος Αθηναίος, γλύφοντας τα δάκτυλά του, γυρίζοντας την σούβλα με πάθος, απολαμβάνοντας την εξουσία που του έλαχε αναπάντεχα στα στερνά του βίου του.
Ο Αριστοφάνης το 414 π.χ. ανέβασε την παράσταση στα Μεγάλα Διονύσια. Δυόμιση χιλιάδες χρόνια αργότερα τίποτα δεν έχει αλλάξει. Όλες οι προσπάθειες για την ίδρυση της ιδανικής πολιτείας κατέληξαν στην εμφάνιση της αμείλικτης σούβλας της τερατώδους εξουσίας, άλλοτε με προσωπεία δημοκρατικά, αλλού σε καθεστώτα ολοκληρωτικά, με διαψεύσεις των οραμάτων, με ήττες και ξεπουλήματα των αγώνων. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο δρόμος για τη σούβλα είναι αποδεδειγμένα στρωμένος με τις καλλίτερες προθέσεις.
Όσο για την σύγχρονη Αθήνα, μάλλον θα είχε πρόβλημα ο παππούς Αριστοφάνης να ορίσει τους καλοθελητές της παράστασης των Ορνίθων, έτσι όπως έχουν μπλεχτεί τα πράγματα. Μπορεί ο Αριστοφάνης να μην κινδυνεύει σήμερα από "κομμουνιστοποίηση" στην πολιτεία που σέρνεται πλέον από τα λαμόγια στους απατεώνες και από τους μπιζναδόρους πολιτικούς και νομοθέτες στους εργολάβους - real estate παπάδες. Όσο για τους συκοφάντες και τους χρησμολόγους αυτοί είναι οι μόνοι σταθεροί και ακλόνητοι. Παντού και πάντα. Όμως έχουν πλέον ταυτότητα. Τους λένε μίντια. Έχουν και υπουργό να τους εποπτεύει. Τον σύγχρονο Έποπα - Τσαλαπετεινό που στις μέρες μας είναι ο μεταλλαγμένος πρώην αριστερός και νυν Κυρίαρχος. Που, για να έχει ήσυχο το κεφάλι του και πάντα λαμπερά τα πολύχρωμα φτερά του, έσπρωξε για μπίζνες την ξανθιά του Αηδόνα σ' αυτά τα πολύπλοκα τα μίντια, παρακολουθώντας μεγαλοπρεπής από το πρες ρουμ του, τους πολίτες - κουτορνίθια να ρουφάνε το αυγό τους, αηδιασμένοι τάχατες για το κατάντημα της πατρίδας...
Γιατί όπως λέει και το μελοποιημένο χορικό από τον Μάνο Χατζιδάκι με τίτλο Η βουλή ,από την θρυλική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης σε μετάφραση του Βασίλη Ρώτα
Είναι εκεί στην Πολιτεία
με πλατείες με γραφεία
μια φωλιά που ζει μια ράτσα
τετραπέρατη καπάτσα
σκάβουν σπέρνουν και θερίζουν
και τρυγάνε με τις γλώσσες
και τα χέρια τάχουν μόνο
να υπογράφουν, να μουτζώνουν,
και ποτέ τους το να χέρι
που 'ναι τ' άλλο τους δε ξέρει
γλωσσομάχοι γλωσσοφάγοι
που τις γλώσσες τους να φάνε!
Ή όπως θα παρατηρούσε με νόημα στα μίντια ο σύγχρονος μπιζναδόρος Εθνικός Ποιητής και άξιος εκπρόσωπος αυτής της τετραπέρατης και καπάτσας ράτσας "
Ηθικό είναι το νομικά ορθό".